Soğdaklar bir Doğu İran kavmidir. Kök Türklerle ve eski Uygurlarla çok yakın ilişkiler içinde olmuşlardır. Eski Uygur yazısı da Soğdak yazısından çıkmıştır. Batı literatüründe genellikle Soğd olarak anılırlar. Ancak Türk Kağanlığı bengü taşlarında biz Türkler onlara Soğdak diyoruz. Bu sebeple ben de Soğd yerine Soğdak demeyi tercih ediyorum.

Özbekistan’ın genç tarihçilerinden Gaybullah Babayar, Türk Kağanlığı (Kök Türk) dönemi paraları uzmanıdır. Onun 2007 yılında TİKA tarafından basılan Köktürk Kağanlığı Sikkeleri Kataloğu adlı eseri çok önemlidir. Eserde Taşkent, Semerkant, Otrar, Buhara, Fergana, Kâbil gibi Batı Köktürklerin hâkimiyet alanlarında bulunmuş olan yüzlerce sikkenin resimleri ve tasvirleri vardır.

Kataloğun 71. sayfasında yer alan 38 numaralı sikke üzerinde Soğdak yazısıyla Türk Kağan ibaresi bulunmaktadır.

Babayar, sikkenin bir yüzündeki resmi şöyle tasvir etmektedir: “Uzun saçları omuza bırakılmış, biraz sağa bakan prens başı tasviri. Yüzü yuvarlak, gözleri badem biçiminde. İnce bıyıklı.” Resmi merak edenler anılan kitaba bakabilirler. Bakır paranın arka yüzündeki Soğdakça yazıyı 2007 yılında Babayar, ilk kelimeye soru işareti koyarak İşbara (?) Türk Kağan panı okumuştu. “Panı” Soğdakçada “sikke” anlamına gelen bir kelimedir. Dolayısıyla ibareye de o zaman “İşbara (?) Türk Kağan’ın sikkesi” anlamını vermişti.

Gaybullah Babayar daha sonra yazdığı “Batı Köktürk Kağanlığı Sikkelerinde Görülen ‘Türk-Kağan’ Tabiri Üzerine” başlıklı makalede aynı ibareyi panı ‘krt Türk kağan  biçiminde okumuş ve “Türk kağanının yaptırdığı (darbettirdiği) sikke” şeklinde anlamlandırmıştır. Panı’nın Soğdakçada “sikke” demek olduğunu yazmıştım. ‘krt kelimesi de Soğdakçada “yapmak” fiilinin geçmiş zaman bildiren sıfat-fiil biçimidir.

Konumuz açısından metnin düzeltilen kısmı önemli değildir. Baştan beri Türk Kağan okunan kısmı önemlidir. Bu, Soğdakça yazılı kaynaklarda da Türk kelimesinin geçtiğini ve Kök Türklerin batı kanadındaki hükümdarlara Türk Kağan denildiğini gösterir. Babayar, çeşitli teknik özelliklere ve tarihî bilgilere dayanarak sikkenin tarihini 6. yüzyılın son çeyreği ve 7. yüzyılın başları olarak belirlemekte ve “belki de Türk adının yazıya geçtiği en ilk örneklerden biri”dir, sonucuna varmaktadır.

Türk adının geçtiği Soğdakça bir diğer metin Bugut yazıtıdır. Bugut yazıtı, 1956’da Moğolistan’da keşfedilmiş bir yazıttır. Bu yazıt, tepeliğinde bulunan kurttan süt emen çocuk kabartmasıyla dikkat çekmiştir. Yazıtın üç yüzünde Soğdakça, bir yüzünde Brahmi yazısıyla Sanskritçe bir metin bulunmaktadır. Yazıtta Tapar Kağan zamanında geçen bazı olaylar anlatılır. Tapar Kağan 572-581 yılları arasında hükümdarlık yaptığına göre yazıt da 580 civarında dikilmiş demektir.

Bugut yazıtının Soğdakça metninin ilk satırında Türk sözü Türküt olarak geçmektedir. Kelimenin sonundaki +(ü)t, çokluk bildiren bir ektir ve ekle birlikte kelime “Türkler” demek olmaktadır. Metni ilk kez okuyup yayımlayan bilim adamları Livşits ve Klyaştornıy, Saadet Çağatay ve Semih Tezcan’ın çevirisiyle ilk cümleyi şöyle anlamlandırmışlardır: “Bu… yazılı taşı Çin hükümdarı Kwts’tt (zamanında) Türkler diktiler.”

Uygurların dokuzuncu hükümdarı Alp Bilge Kağan adına dikilmiş bulunan 3. Karabalgasun yazıtında da Soğdakça metin vardır. Bu yazıt üç dillidir: Türkçe, Çince ve Soğdakça. İşte bu Soğdakça metinde de Türk sözü geçer: Onlar (Uygurlar kastediliyor) Aşina boyu Türklerinin hükümdarlarını tutukladılar ve onların yerine kendileri hükümdar oldular.”

Üçüncü Karabalgasun yazıtı 9. yüzyıl başlarına aittir, muhtemelen 810 yılı civarında dikilmiştir yani öncekilere göre bir hayli geçtir. Ancak Soğdak dilindeki bir metinde Türk sözünün geçmiş olduğunu göstermesi açısından önemlidir.

Görüldüğü üzere Türk Kağanlığı ile çağdaş olan ve onlarla ilişkileri bulunan Çinliler gibi Soğdaklar da Kök Türklerden Türk olarak söz etmektedirler. Türk ve Türkçe adlandırmaları Türk Kağanlığından sonra da devam edecektir.
***