Prof. Dr. Bilgehan Atsız GÖKDAĞ: ŞİÎ-ALEVÎ TÜRK DÜNYASI

Orta Doğu’nun Bölünmüşlüğünde: ŞİÎ-ALEVÎ TÜRK DÜNYASI

 Prof. Dr. Bilgehan Atsız Gökdağ

Milattan önce 3000’li yıllardan itibaren takip ettiğimiz Türk milleti geniş bir alana yayılarak buralarda çok sayıda devlet kurmuştur. Böylesine bir tarihî derinlik ve coğrafî genişlik içinde Türkler kendi geleneksel ve millî dinlerinin dışında evrensel karakterli büyük dinlerle de karşılaşmış ve bu dinlerin mensupları olmuşlardır. Miladî 8. yüzyıldaki Uygur Devletine kadar Türkler, sihir yönü öne çıkan bazı totemik ve şamanistik inançlara meyilli olmuşlardır. Esasen 8. Yüzyıla kadar Türklerin tabiat kuvvetleri ve atalar kültü etrafında oluşturdukları inançları ve bağlı olarak ritüelleri vardı. Bozkır Türklerinin asıl dini ise Kök Tengri inancıydı. Bu inanca göre yaratıcı ve tam iktidar sahibi olan Tanrı, en yüksek varlık olarak itikadın merkezinde yer almaktaydı.(Kafesoğlu 1998:308). Türkler Miladın ilk yıllarından itibaren Budizm, Manihaizm, Zerdüştlük, Musevîlik ve Hıristiyanlığın Nesturî koluyla temas halindeydi. Özellikle Uygur Türkleri arasında Budizm, Maniheizm ve Nesturilik yaygınlaşmıştı. Hazar Türkleri Musevîliği ve Hıristiyanlığı benimsemişler, Bulgar Türkleri 9. yüzyılda Hıristiyan olmuştur. 10. Yüzyıldan itibaren büyük kitleler şeklinde İslam dinine giren Türklerin büyük bir bölümü günümüzde de mezhep farklılıkları bir yana Müslüman’dır.  Ancak nüfus itibarıyla bazı küçük Türk gruplarının farklı dinleri benimsediğini de görmekteyiz.

Nüfusu 250 bin civarında olan Gagavuzların büyük çoğunluğu Ortodoks olup, az sayıda Protestan da mevcuttur. 2 milyona yaklaşan nüfuslarıyla en kalabalık Hıristiyan Türk grubunu oluşturan Çuvaşların çoğunluğu Ortodoks Hıristiyan olup, aralarında az sayıda da olsa Gök Tanrıya inanan insanlar bulunduğu gibi, animistik inanışlara sahip olanlar da vardır. Hakaslar, Altay Türkleri, Dolganlar ve Yakutlar da Hıristiyan olmakla birlikte, halen büyük bir kısmı Şamanî geleneklere bağlıdır. Hakasların nüfusu 80 bin, Altay Türkleri 70 bin; Yakutlar Dolganlarla birlikte 400 bin civarındadır. Sayıları binlerle ifade edilebilen Tofalar, Çulımlar, Şorlar, Mişerler de Hıristiyan Türkler arasında sayılan, dilleri ve kimlikleri yok olmaya yüz tutan küçük Türk gruplarıdır. Musevîliği benimseyen Türkler Karaim veya Karay olarak adlandırılan bir Türk grubudur. Kırım, Litvanya, Polonya, İsrail gibi ülkelerde yaşayan Karayların nüfusu 5 bin civarında olup, kutsal kitap olarak Tevrat’ı kabul ederler. Kırım’da çok az bir nüfusa sahip Kırımçak Türkleri de Musevi Türklerdendir. Karaylardan farklı olarak Tevrat’ın yanında Talmut’u da kutsal kabul ederler. Budist (Lamaist) Türkler ise Tuva ve Sarı Uygur Türkleridir. Yaklaşık 200 bin kişilik nüfusa sahip olan Tuva Türkleri Rusya Federasyonu içinde kendi adlarıyla anılan özerk bölgede yaşarlar. Sarı Uygurlar ise Çin’in Kansu eyaletinde yaşamakta olup, sayıları 10 bin civarındadır. (Güngör 1998:507-509).

İslam dini ile Türkler 8. yüzyıldan itibaren ilişki kurmaya başlamıştır. İslamiyet’in Türkleri derin bir şekilde etkilemeye başlaması 11. yüzyıldan sonra olmuş uzun bir süreç içinde Türkler bu dini kabul etmişlerdir. Orta Asya ve Kafkasya’daki bazı Türk grupları mesela Kırgızlar, Karaçay-Balkarlar 17. Yüzyıl gibi geç bir dönemde Müslüman olmuşlardır. Türklerin Müslüman olmaya başladıkları dönemlerde şekillenip kalıplaşmış İslamî dini formlardan Sünnîlik, Şiîlik ve Sufîlik Müslüman Türklerin dinî yaşayışlarının temel ve hakim formlarını oluşturmuşlardır. Türkler nüfus itibarıyla daha çok İslam’ın Sünnî yorumunu benimsemişlerdir. Şiî-Alevî anlayışı ise belirli bölgelerdeki Türkler arasında yayılmıştır. Kazakistan, Kırgızistan, Doğu Türkistan, Sibirya, ve İdil- Ural Türkleri arasında Şiî-Alevî Türklere rastlanmamaktadır. Şiî –Alevî Türklerin bulunduğu Coğrafî alanlardaki durumu şu şekilde özetlenebilir.

ORTA- ASYA

Orta Asya bölgesinde yaşayan Türkler arasında çok küçük gruplar halinde Türkmenistan ve Özbekistan’da Şiî Türklere rastlanmaktadır. Özbekistan, Buhara ve Semerkant çevresindeki bazı küçük Şiî gruplar hariç, genelde Sünnî olup Hanefî mezhebindendirler. Resmî İslam güçlü bir pozisyona sahip olmasına rağmen, gayri resmî İslam yeraltı faaliyetlerinde oldukça güçlüdür. Bu alanda Nakşibendî, Kubrevî, Kadirî ve Yesevî tarikatlarının faaliyetleri yoğundur.(Erol 2002:650)

Türkmenler, Sufî harekatının mistik kardeşliği taşıması suretiyle, 12. yüzyılda İslamiyet’i diğer göçebe Orta Asya gruplarından önce kabul etmiştir. Türkmenler genel olarak, Azeri göçmenlerden olan küçük Şiî gruplar haricinde, ülke nüfusunun %88’i Sünnî ve Hanefî mezhebinden olan Müslümanlardır. Yüzde 10 kadar da Hıristiyan (Ortodoks) dinine mensup nüfus bulunmaktadır. Türkmenistan’daki İslamî karakter, İslamiyet’in 12’nci ve 14’üncü yüzyıllar arasında Türkmen kabileleri arasında Yesevî ve Kübrevî tarikatlarının etkileriyle yayılmalarından dolayı diğer Orta Asya bölgelerine kıyasla daha farklıdır. Ayrıca, Nakşibendiliğin etkileri de 19’uncu yüzyılda görülmüştür. (Erol 2002b:763) Bugün Orta Asya’nın Müslüman Türklerinin çok büyük bölümü Sünnî-Hanefîdir. Sünnî olmayan kesim On İki İmam Şiîlerinin yanı sıra İsmailîlileri de kapsamakta olup, onların bağlı bulundukları resmi bir otorite ve yönetim merkezi bulunmamaktadır. On İki İmam Şiîleri Semerkand, Ürgenç, Taşkent, Aşkabad, Buhara ve Merv gibi şehirlerde yaygındır. Sayıları altmış bin ila yüz bin arasında olabileceği tahmin edilen İsmailîler, Gorno-Badahşan Otonom Bölgesinde yaşamaktadır. (Günay 2010: 204). Oliver Roy’a göre, Türkistan’daki dinî çeşitliliği minarelerin biçimsel farklılığına bakarak o şehirde veya mahallelerde hangi mezhebin egemen olduğunu anlamak mümkündür. Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde çok az sayıda Şiî’nin bulunması İran’ın bölgeye yönelik yayılma alanlarının oldukça sınırlı kalmasına yol açmaktadır.

AFGANİSTAN

Afganistan’da Şiî grupların başında Hazaralar gelmektedir. Cengiz Han’ın askerî birliklerinden adını alan Hazaraların menşeinde Türk ve Moğollar bulunmaktadır.  Hazara adı Farsça hezar kelimesinden gelmekte olup anlamı bin (1000) demektir. Askerî alay anlamında kullanılan kelime daha sonra Türk-Moğol kökenli Hazaralara ad olmuştur. Afganistan’ın merkezî bölgesinde bulunan Hazaracat’ta yaşayan Hazaraların nüfusu 3 milyon civarındadır. Ayrıca bir milyon civarında Hazara ise İran ve Pakistan’da mülteci olarak yaşamaktadır. 2010 yılında yapılan seçimlerde kullanılan oyların % 23’ünü alarak 250 sandalyeli Mecliste 58 milletvekili ile temsil edilme hakkını elde etmişlerdir. Hazaraların Türk kökenli oldukları hakkında deliller çoktur. Onlar Türkmenlere mensuptur. Hatta halâ bile Şeyh Ali bölgesinde Türkmen Hazara denen büyük bir boy yaşamaktadır. Onların büyükleri “aksakal” olarak adlandırılmıştır. Yine onlar etnik yapı olarak dayandıkları Türk, Halaç ve Karluk isimleriyle Moğollara karşı Afganistan’ın orta ve güney kısımlarında savaşmışlardır ki, bu da onların Türklüklerini ispat etmektedir. Yine Hazara dallarının isimleri halâ eski adlarıyla yani Halaç, Karluk, Türkmen, Barlas diye mevcuttur. Onların şahıs, hayvan ve yer adlarında Türkçe unsurlar çok fazla bulunmaktadır. Tarihçilere göre Türk asıllı olanlar orta asırlardan itibaren dillerini unutmuşlardır. 16. Yüzyıldan itibaren Şiîliği benimseye başlayan Hazaralar zamanla Hazaragi denilen dillerini unutup Farsçanın bir kolu olan Dariceyi kullanır olmuşlardır. Afganistan’ın diğer halkları Sünnî oldukları için sürekli toplumsal aşağılanmaya maruz kalan Hazaralar 19. yüzyılın ortalarından itibaren Abdurrahman Han döneminde toplu katliama tabii tutulmuşlardır. Zaman zaman Afganistan’da İran politikaları için kullanılmış olsalar da günümüzde daha bağımsız siyaset izleyen Hizb-i Vahdet Partisi etrafında toplanan Hazaralar, Türkiye ile ilişkilerini geliştirmek istemektedir. Hazaralarla birlikte Şiîliğin İmamiye anlayışını benimseyen Aymaklar da Afganistan’daki bir diğer Şiî Türk grubudur.  Kabil ve civarında yaşayan ve sayıları yaklaşık yüz bin civarında olan Afganistan Avşarları ise Kızılbaş Türkler olarak da bilinmektedir. Afganistan’da yaşayan bu Şiî ve Kızılbaş Türkler dillerini kaybetmiş, Türkçeyi unutmuşlardır. Hazara ve Aymaklar Darice, Avşarlar ise Peştunca konuşup yazmaktadır. (Gökdağ 2002).

İRAN

2006 yılında yapılan sayıma göre İran nüfusu 70.049.262 olarak tespit edilmiştir. İran çeşitli etnik grupları, toplulukları bünyesinde barındıran bir ülkedir. Yüze yakın dil ve lehçenin konuşulduğu ülkede en büyük iki etnik grup Türkler ve Farslardır. İran üzerine yapılan en son çalışmalardan biri olan “Türklerin İran’ı” adlı eserde toplam Türk nüfusu 30.855.205 olarak kaydedilmiştir. (Albayrak 2013:370). İran’da yaşayan Türklerin büyük bir çoğunluğu ülkenin resmî mezhebi olan Şiîliği benimsemiştir. Ülkede Sünnîlik, Musevilik, Hıristiyanlık ve Zerdüştlük de yasaldır. Türkler ve Kürtler arasında mensupları bulunan Şiîliğin Heterodoksi yorumu da sayılan Alevîlik, Kızılbaşlık, Bektaşîlik diye de adlandırılan anlayışlar ise yasadışı sayılarak tanınmamaktadır. İran’da Türkmen Sahra olarak adlandırılan ve Gülistan ile Kuzey Horasan eyaletlerini içine alan geniş bir coğrafi alanda 2 milyon civarında Türkmen Türk’ü yaşamaktadır. Sünnî anlayışa sahip olan Türkmenler, bundan dolayı zaman zaman ayrımcılığa da tabii tutulmaktadır. İran’da en kalabalık Türk Topluluğu olan Azerbaycan Türkleri ile birlikte Kaşkay, Halaç, Sungur, Ebiverdi ve Horasan Türkleri Şiî dairesi içinde bulunan Türk topluluklarıdır. Sünnî İran Türkmenlerinin dışında kalan İran Türklüğünün sayısı 29 milyondur. Bu rakam aynı zamanda İran’daki Şiî Türklerin de sayısını göstermektedir.

KAFKASYA-AZERBAYCAN

Dağıstan’da Müslümanların oranı yüzde 92, Hıristiyanlar yüzde 5, Yahudiler ise yüzde 3’tür. Müslüman nüfusun yüzde 97’si Sünnî, yüzde 3’ü Şiîdir. Şiîler Azerbaycan’dan göç ederek Derbend şehrine yerleşen Azeriler ile Lezgilerin küçük bir kısmını oluşturan Miskince köyü ahalisinden meydana gelmektedir. (Tavkul 2002:502 cilt 20). Lezgilerin arasında eskiden beri Şiî olanlar Miskince ve Dokuzpara bölgesi sakinleridir. Muhtemelen 16-17. yüzyıllarda Safevilerin etkisi altında bu mezhebe girdiler. (Akıner1995:128). Derbent ve civarında yaşayan 100 bin kadar Azerbaycan Türk‘ü ise Şiî’dir. Ancak Şiîler ve Sünnîler arasında hiçbir pürüz yoktur. Bu iki mezhebin halkı Derbent’te Cuma Mescidi’nde sorun çıkmadan birlikte ibadet etmektedirler. (Özden 2002:553) Kafkasya’da Şiî Türkler arasında Nogayların içinde bir kol olan Kundurları görmekteyiz. Kara-Agaç veya Karagaç isimleriyle de anılan Kundurların büyük bir kısmı Astrahan Tatarları tarafından asimile edilmiştir. Dillerinde Nogay Türkçesinin özellikleri görülür. Nüfus sayımlarında hiçbir zaman ayrı olarak listeye geçmedikleri için sayıları hakkında hiçbir bilgi mevcut değildir. (Akiner1995:88) Gürcistan’ın Borçalı Bölgesinde Bolnis ve Dmanisi ilçelerinin nüfusu dışında kalan ve sayılarının 500 bin civarında olduğu belirtilen Karapapak Türkleri Şiîdir.

Sovyetler Birliği döneminde Kafkasya’daki Müslümanların dinî yönetimi Azerbaycan’ın başkenti Bakü’de bulunmaktaydı. Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından da faaliyetlerine devam eden merkezin başındaki şeyhülislam Şiî mezhebinden, yardımcısı müftü ise Sünnî-Hanefî anlayışına sahip birisinden atanmaktaydı. (Günay2010:207) Kafkas Müslümanları İdaresi’nin başında Şiî bir Türk’ün bulunması bazı sorunlar oluşturmaktadır. Kafkasya’da Azerbaycan dışında Müslüman nüfus genellikle Sünnî’dir. Azerbaycan’daki Kafkas Müslümanları İdaresinin ülke sınırlarının dışındaki alanlara müdahalesi sıkıntı yaratmaktadır. Gürcistan’ın ülkesindeki Müslümanlara dönük bir idarî yapı oluşturması Azerbaycan’da rahatsızlık yaratmıştır. Sünnî bölgelerdeki dinsel yaşamın Şiî Şeyhülislamın yetkisi altında bulunmasının doğru olmadığı yönündeki itirazlar da olayın başka bir boyutudur. Tüm bunlara rağmen Kafkas Müslüman İdaresi önemli ağırlığı, etkinliği ve gücü olan bir örgütlenmedir.(Asker 2011).

Aslında Azerbaycan Cumhuriyeti resmen tüm dinlerin eşit haklara sahip oldukları laik bir Cumhuriyet olmakla birlikte, Orada Sovyetler Birliği’nden devralınan sistem sayesinde dinî teşkilatın sıkı bir denetim ve kontrol altında tutulduğu biliniyor. Öteki Türk Cumhuriyetlerinden farklı olarak Azerbaycan’ın Müslüman nüfusunun büyük bölümü (tahminen % 70’i) Şiî’dir. Bununla birlikte bir buçuk asırlık Çarlık Rusyası ve Sovyet yönetimi Azerbaycan toplumunun belli bir ölçüde sekülarize olmasına imkan vermiş görünüyor. Öyle ki, orada kimlik belirlemede, anlaşılan din; milliyetçilik ve modernizmden sonra geliyor. Esasen, toplumun büyük çoğunluğunca İslam, bir dinden çok “gelenek” olarak algılanıyor. Dinî otoritelerin Sünnîlerle Şiîler arasında işbirliğini geliştirmeye dönük çabaları da dikkatlerden kaçmıyor. İran ve Irak’taki gibi din adamları hiyerarşine dayalı yapılanmalar Azerbaycan’da gelişmemiştir. Azerbaycan’da Şiîler Sünnîlerden, şehirliler köylülerden daha çok dindar görünmektedir.(Günay: 2010: 214-215). Bakü’de Şiîlerin ve Sünnîlerin Cuma camileri farklıdır. Taze-Pir Camii Şiîlere, Azdarbek Camii de Sünnîlere aittir.

Azerbaycan cumhuriyetinde yaşayan Türklerin büyük çoğunluğu da Şiî olmasına rağmen Azerbaycan İran’ı ülkesinde Şiîliği yayacak bir tehdit olarak algılamaktadır. Gerçekten de İran “Seher 1”, “Seher 2” gibi televizyon kanalları başta olmak üzere görsel ve yazılı medyayı kullanarak Azerbaycan’da kültürel bir olgu olan Şiîliği derinleştirmeye çalışmaktadır. Azerbaycan İran’dan gelmesi muhtemel radikal Şiî korkusu yüzünden seküler anlayışı hakim kılmak yönünde çaba harcamaktadır. Aslında Sovyet döneminde dinin geri plana alınması seküler anlayışı ön plana çıkarmak için uygun zemini de yaratmıştı. 2011 yılında yapılan mülakatlarda Azerbaycan’da dinin, İran değerleri üzerinde yükselmekte olduğu ve bunun Türklüğün aleyhine işlediği iddia edilmiştir. (Tokluoğlu 2012:67). Azerbaycan Anayasasının 48. maddesine göre herkes din ve vicdan hürriyetine sahiptir. Yine Anayasanın 18. maddesinin 1-3 bentlerine göre Azerbaycan Cumhuriyeti’nde din ve devlet işleri birbirinden ayrılmıştır. Bütün dini inançlar yasalar karşısında eşittir. İnsan şahsiyetini aşağılayan, insanlık değerlerine karşı olan dinleri yaymak ise yasaktır. Eğitim de laik anlayışa uygundur. Azerbaycan’da devlet-din ilişkileri 2001 yılında devlet başkanı Haydar Aliyev’in emri ile kurulan Azərbaycan Respublikasının Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi tarafından düzenlenmektedir.

 

IRAK

Irak’ta Türkmenlerin büyük çoğunluğu Sünnî, az bir kısmı ise Şiî Müslümandır. Erbil Kalesi’nde oturan çok az sayıda Hrıstiyan Türkmen de vardır. Sünnîlik veya Şiîlik, Türkmenler arasında ayrılık yaratan bir unsur değildir. Irak’ta dinî ve millî hayat birbirinden ayırt edilemeyecek kadar iç içedir. Irak’ta camiler ve tekkeler birer dinî eğitim merkezidir. Din adamları usta çırak ilişkileri içerisinde yetişmektedirler. Irak’ta Mevlevî, Bektaşî ve Safevî tekkeleri vardır. Bu tekkelerin çoğunda şeyhler ve diğer ileri gelenler Türkmenlerdir.  (Turan 2002 :353) Irak Türkleri bölgenin yerli halkıdır. Bağdat‘ın Kazimiye kısmında, daha güneyde Kerbela, Necef, Kufa’da yaşayan Şiî mezhebine bağlı ve İran Azerbaycan’ından hicret etmiş Türkleri de katarsak Irak’ta yaşayan Türklerin toplamı 3 milyonu aşmaktadır. (Demirci 2002:613). Kerkük-Bağdat yolu üzerinde ve civarlarında kırsal kesimde yaşayanlar Türklerin büyük çoğunluğu da, Caferî (Şii) mezhebine mensupturlar. Şehir merkezlerinde yaşayan Türklerin Sünnî-Hanefî, Kürt bölgelerine yakın civarlarda yaşayanları, Şafiî, güneye doğru, Arap bölgelerine yakın yaşayan Türklerin büyük çoğunluğu da Caferî mezheplerine mensupturlar. Türklerin bu inanç ve mezhep yapısındaki coğrafî dağılımın temelinde, yukarıda da zikredildiği gibi, bölge üzerinde yüzyıllar boyunca yaşanan Osmanlı-İran çekişmesinin bir sonucu idi. (Marufoğlu2002:605)

Türkmenlerde aşiret yapılarında net çizgilerle ayrılmış bir durumdan söz etmek mümkün değildir. Her aşiretin içerisinde Şiî, Sünnî, Alevî mezheplerine bağlı kişiler olduğu gibi, aşiretler arası akrabalık da oldukça fazladır. Türkmenlerde aşiret yapısına daha çok büyük aile demek yerinde olacaktır. Mesela Telafer’deki bir aşirette, iki kardeşin arasında anlaşmazlık dolayısıyla, iki aşiret ortaya çıkmıştır. Bu örnekleri çoğaltmak mümkündür. Diğer taraftan aşiretsel yapının kan davası, töre, aşiret birliği gibi temel dinamikleri de Türkmen aşiretlerinde bulunmaktadır. Genellikle Müslüman olan Türkmenler arasında hem Şiî hem de Sünnî mezhebine bağlı topluluklar bulunmaktadır. Türkmenler hemen her bölgede Şiî ve Sünnî olarak bir arada yaşamakta, oranları bölgelere göre farklılık gösterebilmektedir. Ancak Türkmen kimliğine bakıldığında mezhepsel aidiyetin ön planda olmaması nedeniyle, Türkmenlerin mezhepsel yapıları ve yerleşim bölgeleri arasında net bir dağılım vermek tutarlı olmayacaktır. Bunun yanı sıra Bektaşilik geleneğini sürdüren Türkmen yerleşim yerleri de vardır. Türkmen Şiîlerin de eskiden Alevî olup, sonrada Şiîleştikleri birçok kaynakta yer almaktadır. Özellikle Telafer, Kerkük’e bağlı Tazehurmatu ve Tuzhurmatu’da Alevî-Bektaşi Türkmenlerin varlığından söz etmek mümkündür. Telafer’de 1940’lara kadar cami olmadığı ve hatta Kerkük’un Tisin semtinde Saddam rejimi tarafından yıkılmadan bir Bektaşi Tekkesi bulunduğu bilinmektedir. Halen Telafer’de Kızıl Deli Ali Sultan Tekkesi faaliyettedir.

Irak Türkmen İslamî Birliği (TİB), 1991’de Suriye’nin başkenti Şam’da Abbas Beyati tarafından kurulmuş, 1994’te yayınladığı iç tüzüğüyle kendini deklare etmiştir. TİB’in kurucusu Abbas Beyatî, halen partinin genel sekreterliğini yürütmektedir TİB, Şiî gruplara yakın durmaktadır. Bu duruma etken olarak Abbas Beyatî’nin 1980’lerde İran’a kaçması ve orada siyasete katılması gösterilebilir. TİB, Irak’ta özellikle İslami Dava Partisi’nin Türkmenler arasında bir kolu olarak anılmaktadır. TİB’in Kerkük Sorumlusu Nurettin Kemal, partinin tüm Türkmeneli’ni kapsamasına ve TİB’in İslamcı kimliğine rağmen, Şiî mezhebini ön planda tuttuğunu açıkça ifade etmektedir. Abbas Beyati, 15 Aralık 2005’te yapılan seçimlerde büyük Şiî ittifakı olan Birleşik Irak İttifakı ile seçimlere katılmış, Abbas Beyati milletvekili olarak seçilirken, başkan yardımcı olan Casim Muhammed Cafer, Gençlik ve Spor Bakanı olmuştur. 2010 seçimlerinde ise Kanun Devleti İttifakı ile seçimlere katılan TİB’den Bağdat’ta aday olan Abbas Beyatî ve Selahattin’de aday olan Casim Muhammed Cafer milletvekili olarak seçilmiştir. Ayrıca Kanun Devleti İttifakı içerisinde; Kerkük’ten Tahsin Kahya ve Fazıl Şahbaz İmamlı, Musul’dan Abbas Kalender ve Hüseyin Zennun, Diyala’dan Adil Şükür ve Hasan Reşit de milletvekili adayı olmuş, ancak parlamentoya girmeye hak kazanamamıştır. Öte yandan 2006’da Nuri El Maliki tarafından kurulan hükümette Gençlik ve Spor Bakanı olan Casim Muhammed Cafer, 2010’da kurulan yeni Irak hükümetinde de bu görevine devam etmektedir. TİB, 1991’den bu yana zaman zaman yayınları aksamış olsa bile, aylık olarak basılan El-Delil Gazetesini çıkartmaktadır. Ayrıca TİB, “www.iuiturkmen.net” adlı internet sitesinden yayın yapmaktadır. (Duman 2011)

Kakaî ve Şebekler Şiîliğin alt kolları içinde kendine yer bulacak topluluklardır. Irak Türkmenleri içinde yaklaşık yüz bin kişi daha çok Bektaşîliğe yakın olan Kakaî ve Şebek akideleri üzre yaşamaktadır.  Kakaî ve Şebeklerin kökeni Türklüğe bağlansa da bazen Kürt oldukları da ileri sürülmektedir. Ancak onlar genellikle kendilerinin Türk kökenlerine vurgu yaparlar.

SURİYE

Bugünkü verilere göre Suriye’de yaklaşık 3,5 milyon Türkmen vardır. Suriye Türkmenlerinin %99’u Sünnî, Halep’te bulunan az bir bölümü ise Şiî’dir. Bunlar Anadolu Alevîlerindendir. Suriye Türkmenleri genellikle Halep’te geçmişteki boy yapılarını korumaktadır. Aşiret yapısına sahiptirler. Suriye Türkmenlerinin, ülke içindeki gruplarla ilişkileri Irak Türkmenleriyle benzerlik göstermektedir. Tek fark, Suriye Türkmenlerinin çok büyük çoğunluğu Sünnî’dir ve ülkedeki Şiî gruplarla pek fazla ilişkileri yoktur. Araplarla aralarında ciddi bir husumet bulunmamasına rağmen çoğunluk Sünnî Arap kesimin, Sünnî Türkmen nüfusu kendi içinde değerlendiriyor olması sorun yaratabilmektedir. (Öztürkmen vd. 2012)

BALKANLAR

Balkanlar’da Alevî-Bektaşi Türk grupları daha çok Bulgaristan’da görülmektedir. Küçük gruplar halinde ise Yunanistan, Romanya ve Makedonya’da Alevî-Bektaşî Türklere rastlamak mümkündür. Balkanlar’da Bektaşîlik en yaygın ve canlı olarak günümüzde Arnavutluk’ta karşımıza çıkar. Balkanlar’da yaşayan Alevî-Bektaşî Türkler Sarı saltık’a kadar geçmişlerini götürmektedir. Sarı Saltık, muhtemelen Babaîlerin inançlarının Balkanlar’a taşınmasında da en önemli rolü üstlendiği gibi, bugün Balkanlar’daki Alevî ve Bektaşî topluluklarının temelini de atmıştır. Bu yüzden Balkan Alevîliği ve Bektaşîliği onu çok büyük saygı ile takdis etmektedir. Sarı Saltık gerçekten buralarda popüler İslâm’ın inkârı mümkün olmayan öncüsüdür ve onun hazırladığı bu altyapı, Şeyh Bedreddin ayaklanmasına zemin oluşturmuştur. Bu yüzden bugünkü Balkan Alevîliğini ve Bektaşîliğini, bir yönüyle Sarı Saltık’la Şeyh Bedreddin öğretilerinin bir sentezi olarak değerlendirmek yanlış olmayacaktır. (Ocak 2002: 127)

Batı Trakya Türkleri büyük oranda Sünnîdir. Üç köy Kızılbaş anlayışına uygun olarak dinî yaşantısını sürdürmektedir. (Popoviç1995:349) .Seyit Ali Sultan (Kızıldeli) Vakfı içerisinde bulunan ve Yunanistan’ın Bulgaristan sınırına yakın Ruşanlar, Hebil Köy, Babalar, Karaüren, Köseler, Kütüklü, Çökekli, Mevsimler köyleri tamamen Alevî-Bektaşi; Büyükderbent, Demirüren, Hacı Ali, Musacık, Salıncak, Taşağıl, Kaypak köyleri ise Alevî-Sünnî karışık köylerdir.

Bulgaristan’da özellikle de Deliorman bölgesinde ve Karadeniz sahilinde azımsanmayacak sayıda Alevî Müslümanlar da yaşamaktadır. Alevîlerin ağırlıkta olduğu hemen her köyde birkaç yatır mevcut olup bunların içinin Hz. Ali resimleri ve elişi nakışlarla süslendiği görülmektedir. Özellikle Deliorman’daki Demir Baba Tekkesi, Hasköy’de Otman Baba Tekkesi ve Varna’nın Kuzeyindeki Akyazılı Sultan Baba Tekkesi hem Alevîlerin hem de Sünnîlerin önemli ziyaret merkezlerinden olup buralarda her yıl binlerce kişinin toplandığı dinî içerikli şenlikler düzenlenmektedir. (Günay2002:415) Örneğin Yablanova ve civarında Hazır Nazır Baba, Kız Evliya vs. gibi isimlerle altı evliya yatırı mevcuttur. Buralarda insanlar gelip dilek tutmaktadırlar. Evliya kabirlerinin çokluğunu köylüler uğur saymakta, onların kendilerini yangından, selden, depremden ve her türlü felaketten koruduğuna inanmaktadırlar. Son yıllarda Türkiye’den bazı Alevî kuruluşları gruplar halinde Bulgaristan’daki Alevî köylerini ziyaret etmekte, heyetlerde bulunan dedelerin ve diğer görevlilerin gözetiminde cem ayinleri düzenlenmektedir. Bulgaristan’da yaşayan Türklerin yarısının Alevî olduğu gibi abartılı ifadelerle, yıllar boyu temel İslami bilgilerden bile mahrum tutulmuş bu insanlara farklılıklar üzerine bina edilmiş bir Alevî kimliği biçilmek istenmektedir. Bulgaristan’da Türklerin varlığına tahammül edemeyen ve yıllar boyu onlara her türlü eziyeti reva gören bazı çevrelerin, son yıllarda Bulgaristan’daki Alevîlere sahip çıkar görünerek onlara ayrı bir baş müftülük verilmesi gerektiğini ileri sürdükleri bu günlerde, Bulgaristan’daki Türklerin ve Müslümanların birliğini dağıtmak isteyenlere alet olmamak aklın, İslam’ın ve Alevîliğin esası olan birlik ruhunun gereğidir (Turan 1998:204).

Hâlihazırda eski Yugoslavya içerisindeyken ya Makedonya gibi resmî bağımsızlığını, ya da Kosova gibi fiilî bağımsızlığını eline almış iki bölge içinde de Bektâşîlerin en fazla Arnavut nüfusun yaşadığı ve de genellikle Arnavutluk’a yakın ve/veya sınırda kalan yerlerde olduğunu söyleyebiliriz. Ancak bundan başka Kanatlar bölgesinde 100, Budaklar yöresinde 30, Mus Obası köyünde en az 3 Bektâşi-Yörük Türk hanesi vardır. Ayrıca Manastır, Pirlepe, Resne bugün Türk Bektâşîlerin halen bulundukları bölgelerdir. Eskiden Bektâşîliğin yaygın olarak bulunduğu Üsküp, Gostivar ve Kalkandelen’de ise bugün Türk Bektâşîler ya hiç yokturlar, ya da Kalkandelen’de olduğu gibi bir tekke ve birkaç kişiden ibarettirler. (Seyman2006:107) Bugün halen Romanya’da Kuzey Dobruca’nın birçok bölgesinde Türkler kendilerini Kızılbaş olarak nitelemektedirler. Ortaköy, Trastenik, Balabanca ve Frecatrei gibi bazı kasabalardaki Türkler Alevî anlayışına bağlı olup, kendilerine Kızılbaş denmektedir. (Popoviç1995.165)

TÜRKİYE

Türkiye’de yaşayan Müslümanların büyük bir çoğunluğu Sünnîdir. Dinî kimliklere dönük sayımlar yapılmadığı için Alevî nüfus ise 5 milyon ila 25 milyon arasında gösterilmektedir. Alevîlik konusunu çalışan tarafsız araştırmacılara göre ise Türkiye’de en az 10-15 milyon Alevî bulunmaktadır. (Yaman 2012:56). Bu gruplar başta Alevî ve Kızılbaş olmak üzere Rafizî, Işık, Mülhid, Torlak gibi isimlerle anılır. Daha çok Kars ve Iğdır’da yaşayan yaklaşık bir milyon Türk, Şiî-Caferi inancını benimsemiştir. Bu gün İran’da resmî Mezhep konumunda olan Şiîlik, Caferilik, İsnaaşeriye, İmamiyye, Alevîlik gibi isimlerle de anılan Şia mezhebi, Anadolu ve Balkanlarda yaşayan Kızılbaş-Bektaşî Alevîlikten önemli farklılıklar göstermektedir. (Yaman2012:24-25). Alevîlik ile Şiîlik arasında Ehl-i Beyt sevgisi dışında inanç ve uygulama bakımından büyük farklar vardır. Şiîliği resmi mezhep yapan İran’da nüfusun yüzde beşi Alevî olsa da onların inançları İslam dairesinin dışında tutulup yasadışı sayılmaktadır. Şiî-Caferiliğin, içinde geleneksel öğeler barındıran Anadolu Alevîliğinden ziyade, Sünnî inancı ile daha çok ortak paydaları bulunmaktadır.

SONUÇ

Türk Alevîlik veya Kızılbaşlık, Türkiye, İran, Irak ve Azerbaycan Cumhuriyetlerinde yaşayan Türkler arasında yaygındır. Ancak en kalabalık ve örgütlü Türk Alevîleri Türkiye’de yaşamaktadır. İran’da Türk Alevîler (Kızılbaşlar) süratle Ehlî Haklaşarak Kürtleşmektedirler. Irak’taki Türk Alevîler ise (İmami) Şialaşmaktadır. Türk Caferilik, Türkiye, Azerbaycan Cumhuriyeti, Irak ve İran Türkleri arasında yaygındır. İran, Türkiye, Irak ve Azerbaycan Cumhuriyetinde yaşayan Türk Caferîler, süratle İmamileşmektedir. Bu da İran’da onların Farslaşmasına yol açmaktadır. İran ve Afganistan’da Şiîlik anlayışı Türklüğü asimile etmeye dönük bir araç olarak da kullanılmıştır. Kendi dillerini konuşamayan ve etnik kökenini unutup Farslaşan milyonlarca Türk’ü bu coğrafyada görmek mümkündür. İran özellikle Türklerin üzerinde Pan-farsizmin bir aracı olarak Şiîliği kullanmaktadır.

Din yerinde kullanıldığı zaman bütünleştirici, kullanılmadığı zaman ise ayırıcı bir unsurdur. Dinî inançlarını kendi yayılmacı politikalarının merkezine oturtan İran gibi devletler, bölgede din üzerinden kanlı savaşların da fitilini ateşlemek istemektedirler. Özellikle Ortadoğu’da dinî bölünmüşlük had safhadadır ve bölge Türklüğünü de derinden etkilemektedir. Irak’ta son on yıldır süre giden kaos ortamında Şiî-Sünnî çatışması ve bunun neticesi olarak neredeyse her gün öldürülen onlarca kişinin Türkmenlerin yaşadığı yerlere de ateş düşürdüğünü göstermektedir. Son yıllarda Suriye’deki iç savaş da yine mezhep farklılığına dayandırılmak istenmektedir. Türkiye’nin dış politikasının da ara ara bölgedeki Sünnî nüfusun önderliğine soyunur bir görüntü vermesi komşu ülkelerdeki Şiî-Alevî Türkler arasında şaşkınlık ve endişe yaratmaktadır. Türkiye; Balkanlar, Kafkasya ve Orta Doğu gibi çok etnili, çok kültürlü alanların ortasında yer almaktadır. Bölge enerji merkezlerinin ve yollarının bulunduğu stratejik önemi büyük bir alandır. Etnik çatışmalarla birlikte dinsel çatışmaları körükleyecek her türlü tutum ve söylemlerden uzak durulması gereken bir bölgede yaşadığımızı unutmadan dini çoğulculuğumuzu bir zenginlik olarak görüp barışı getirecek adımları atmalıyız. Bunun için de dini alanla dünyevi alanı ayıran laik sistemleri güçlendirmek gerekir.180 milyonluk Türk dünyasında yaklaşık 50 milyonluk Şiî-Alevî Türk nüfusunun varlığı toplam Şii alanının neredeyse yarısını oluşturmaktadır. Şii-Alevi dünyasına dönük mezhepsel savaşlarda kaybedenin yine Türkler olacağı unutulmamalıdır.

 

KAYNAKÇA

AKİNER, Shirin (1995): Sovyet Müslümanları, İnsan Yayınları, İstanbul.

ALBAYRAK,  Recep (2013): Türklerin İranı, Berikan Yayınları, C.1, Ankara.

ASKER, Ali (2011): “Gürcistan ve Azerbaycan İlişkilerinde Sorun: Müslümanları Kim Yönetecek”, 21. YÜZYIL, Haziran ’11 • Sayı: 30.

EROL, Mehmet Seyfettin (2002a): “Özbekistan Cumhuriyeti”, Türkler,(Editörler: H.C. Güzel, K. Çiçek, S. Koca), Cilt 19, Ankara, s.628-642.

EROL, Mehmet Seyfettin (2002b): “Türkmenistan Cumhuriyeti”, Türkler,(Editörler: H.C. Güzel, K. Çiçek, S. Koca), Cilt 19, Ankara, s.738-756.

DEMIRCI, Güçlü (2002): “Irak Türklerinin Demografik Yapısı”, Türkler, (Editörler: H.C. Güzel, K. Çiçek, S. Koca), Cilt 20, Ankara, s.611-617.

DUMAN, Bilgay (2011): “Irak’ta Türkmen Varlığı”,

http://www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/Dosyalar/2011316_orsam.irakturkmenvarligi2011.pdf.

GÖKDAĞ, Bilgehan Atsız (2002): „Afganistan’da Türklük ve Hazaralar“, Türkler,(Editörler: H.C. Güzel, K. Çiçek, S. Koca), Cilt 20, Ankara, s.703-712.

GÜNGÖR, Harun (1998): “Türk Dünyasında Dini Durum ve Din Araştırmaları Üzerine Notlar”, Prof.Dr. M. Abdulhaluk M. Çay Armağanı, C.1, Işık Ofset, Ankara, s.507-513.

GÜNAY, H. Mehmet (2002): “Osmanlı Sonrası Bulgaristan Topluluğunun Dini Hayatı”, Türkler,(Editörler: H.C. Güzel, K. Çiçek, S. Koca), Cilt 20, Ankara, s.407-416.

GÜNAY, Ünver (2010): “Çağdaş Türk Dünyasında Din, Gelenek ve Değişme”, Prof. Dr. Harun Güngör Armağanı, Kesit Yayınları, İstanbul, s. 185-217.

KAFESOĞLU, İbrahim (1998): Türk Milli Kültürü, Ötüken Yayınları, 17. Baskı, Ankara.

MARUFOĞLU, Sinan (2002): “Irak Türkleri”, Türkler,(Editörler: H.C. Güzel, K. Çiçek, S. Koca), Cilt 20, Ankara, s.603-610.

OCAK, Ahmet Yaşar (2002): Sarı Saltık Popüler İslâm’ın Balkanlar’daki Destanî Öncüsü (XIII. Yüzyıl), Türk Tarih kurumu Yayını, Ankara.

ÖZDEN, Kemal (2002): “Dağıstan’da Millî Hareketler ve Türkler”, Türkler,(Editörler: H.C. Güzel, K. Çiçek, S. Koca), Cilt 20, Ankara, s.549-555.

ÖZTÜRKMEN, Ali; Bilgay Duman, Oytun Orhan (2012): “Suriye’de Değişimin Ortaya ÇıkardığıToplum: Suriye Türkmenleri”,

http://www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/Dosyalar/20121226_rapor14tum.pdf.

POPOVİÇ, Aleksandre (1995): Balkanlarda İslam, İnsan Yayınları, İstanbul.

TOKLUOĞLU,  Ceylan (2012): “Azerbaycan”, Bağımsızlıklarının Yirminci Yılında Azerbaycan, Gürcistan ve Ukrayna, Türk Dilli Halklar- Türkiye ile İlişkiler, II. Kitap, Editörler: İsmail Aydıngün, Çiğdem Balım, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara, s. 15-115.

SEYMAN, Adil (2006): Balkanlar’da Alevî Bektaşilik, Marmara Ün. SBE. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.

TURAN, Ömer (2002): “XX. Yüzyılda Türk Toplulukları ”, Türkler,(Editörler: H.C. Güzel, K. Çiçek, S. Koca), Cilt 20, Ankara, s.331-360.

TURAN, Ömer (1998):  “Balkan Türklerinin Dini Meseleleri” Türk Dünyası’nın Dini Problemleri Sempozyumu, ” Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Yayına Hazırlayan Dr. Ömer Turan, Ankara, s.197-216

YAMAN, Ali (2012): Alevîlik ve Kızılbaşlık Tarihi, Nokta Kitap, İstanbul

 

[1] Karadeniz Araştırmaları Merkezi Başkanı

KAYNAK: [Orta Doğu’nun Bölünmüşlüğünde Şii Alevi Türk Dünyası; Türklerin Dünyası Dil Kimlik Siyaset. Kübak Yayınları Trabzon s. 341/355]