ŞEHİRLEŞME VE GAZETE İLİŞİĞİ HAKKINDA-ORD. PROF. DR. ZİYAEDDİN FAHRİ FINDIKOĞLU

YAZI İŞLERİ MÜDÜRÜ: ALTAN DELİORMAN
SEKRETER: ÜMİT SİNAN TOPÇUOĞLU
TARİH: KASIM 1969
YAYIN YERİ: İSTANBUL

ERZURUM KONGRESİNİN 50. YILI VESİLESİYLE ŞEHİRLEŞME VE GAZETE İLİŞİĞİ HAKKINDA

Ord. Prof. Z. F. FINDIKOĞLU

Bir iskân mahallinin şehiıleşmesi, bugünkü sosyal şartlar karşısında tabir caizse Gazetcleşme, Gamete veya Gazeteler Sahibi olma ile muvazi bir hareket olarak görülüyor.

Gerçekten bir belden’n sosyolojik mânâda şehirleşmesini gösteren belirtiler arasında, şehir efkârı umumiyesini aksettiren Gazete’ye da yer verilmektedir. Şüphesiz beldenin halkefkânnı gazete’niı aksettirmesi mutlak değildir. Tarih boyunca şehirlcşen, kalabalıklaşan şehirlerde bir gazete’nin, veya ona benzer bir matbua’nuı mevcudiyeti icap etmez. Nasıl etsin ki gazetecin kendisi modern bir sosyal tezahürdür. Garp’te üç, bizde bîr asır kadar geçmişi bulunan gazete yıkarına hadisesi, Isluııbul istisna edilirse, Erzurum için hususî bir ehemmiyet arzeder. Zira 1836’ıun bir yoruma göre 130.000 kadar nüfusu bulunan Erzurum uııüu bir gazete ihtiyacı hissediliyor. İstanbul’dan sonra ikinci Gazeteti Bekle vasfını taşsyan «Envâr-i Şarkiye» nin pek yakında 130. yılı ile karşılanacağız. Bu gazetenin Erzurum Vilâyetinin resmî ceridesi olması onun ehemmiyetini küçültmez. Ya’nız Dlyanbekirdeki Z’ya Gökalp Müzesinde eksili bir kolleksiyonu bulunan bu gazetenin muhtelif nüshaları yoklanırsa resmilik, yalnız adının altuıdaki işarette ka’ır. Beldenin o zamanki münevverleri, gazetenin sahlfeleriade çeşitli «osj-al problemlere (emu etmektedirler. Çok sonraları. Cumhuriyet devrinde mlı «Erzurum»a çevrilerek de devam etmiş obn bu gazete, 1908 e katlar Krzurum’da tek kalmış, ancak 3. Meşrutiyetle başka gazeteIerin çık lığı görülmüştür. Errurumiyatcı diye şüiıret kazanan muharrir Cemaleddin Server Bey. araştırma faaliyetlerinin bir dalını da «Erzurum Matbuat Tarihi» ne hasretmiş bulunuyor. Şimdilik birkaçı neşredilmiş olan bu araştırmaların (1) en Mn safhasına, yani günümüzün Erzurum Gazeteciliğine bakacak olursak 07 Vilâyetin bir çoğu ita müşterek bir belirtiye sahip olduğu görülür: Gazete çokluğu! Jkı çokluk içinden bir değer hükmü çıkarabilir miyiz? Yani kemmlyet yanında keyfiyet nasıl bir kıymet taşıyor?

Bu ve bu gibî meseleleri burada de a’nuyacağız. Vai-Uz 1918 İn 8500 nüfuslu Erzurum’unun 1905 de 100.000 I aştığı v© ileride de 300.000I aşacağı müşahede ve tahminini düşünerek artan Şehirleşme ile ölçülü bir keyfiyet değPriııe sahip Gazeteciliğe kavuşma arasındaki illiyet müuasebettnc dikkat edilmedi zaruretine dokunacağız. Bu nevi’den bir düşünceyi iki sene öncc Adapazart’nd.ı verdiğim ve sonradan ne^re<lilen bir kuiıuş.nadıı da ileri sürıııUştUııı: «1919 da tek bir gazeteye »alıip oîan Adapazarı Kazası. bugün 10 gazetesi bulunan bir Vilâyet merkezi. 67 Vilâyetimizin pek azında bu kadar gazete çıkıyor. Gazete sayısının fazla bir kıymet ifade etmiyeceğini bilmekle beraber 19C7’nin Sakarya’sı. Türkiye’nin en gelilmiş Dağu-Marmara Bölgesi içinde. İstanbul istisna* edilirse, şehirleşme uyanıklığına mUvazi bir gazete çıkarma hareketliliğine sahip bulıuımakUuhr. Bu hareketlilik. gazete sayısını azaltmak, hattâ bire, nihayet »’yası yönden düşünülürse, ikiye indirme şeklinde derlıılğinc bir hareketliliğe doğru gelişemez n»l? Son günlerde İzmir, Bursa. Adnun, Konya ve Sivas’la numunelerine memnuniyetle ra-stladığ;mız |>u «birlenerek kuvvet kazanma» istihalesini Sakarya çevrecinden de beklediğimizi söylemek isteriz (2). Erzurum dışında başka bir İmparatorluk gelirinde de gazete çıkarılmış mıdır? Hcnüz işlenmemiş olan Matbuat Tarihimizin araştırıcıları ileride bir cevap verebilirler. Menet* 1863 de Türk Zirai Kredi ve istihsal Kooperatifclilğünlzia doğduğu Tuna Vilâyetinde neşredilen “Tuna” adlı bir gazete, bundan dört beş yıl önceki 100. Yıldönümü münasebetita Uk ta^ra gaz«t<«l olarak ön* sUrtllmUşttl*

KiiltUr tarihîne knm sadakatin KOaterUfflCHİ İçin ikinciliği Erzurum’a verebilirim.

Gerçokten ychlrlr^mc ile puete sahibi şelılt olma nnuiinda bir *ebeb-netlcc münasebeti vardır. Iliilkefkânııın ortaya çıkışı, belirti şekilleriüzerinde duran içtimaiyatçılar, şifahi tebliğler okuyucular-ki buradaki okumak. davet etmek mUıuull ku’laıımak nıÂBMinadır- vasatoalyle haber v« havruli* yayına yanında yanlı haber vermenin belli bir sosyal morfolojik tıâdlse ile ilgili olduğuna dikkatimizi çekerler : Şehirleşme. Ilımımla beraber hor şehirk\*me hnrrketi mutlaka yazık halkcfkân hareketi doğunu.ız. Gazetecilik tarihi, fıer De kadar ^hirleşme nmel.yelorinin tarihi ile birleşirse de bu. ancak yeni zamanlar’ın atmosferi ve teknik bulutlan için ileri aUriUebllecek bir illet (jvhirlc>mc) ve nctice (Gazete’nin zuhuru) münasebetidir.

XVII. asırdan sonra yerleşme yerlerinin belli bir demografik yapı e!do ettikleri ânda gazete sahibi olma ihtiyacını duymaları bu yUzdendlr. Bazı ânlarda sosyal taklit’in de tesiri görülür. Şehir, kendisi gibi olaıı başka şehirlerde gazete noşrcdildiğinl görlir ve onu bu yönden de benzemek L>ter. Ne n is bette çevre ihtiyaçlarını karşıladığı, lıangi ölçüde cntcUcktücl bir kıyaıct taşıdığı, Imarrç vasıtası olma ile içtimai bir harekete tekabül etme münasebetinin ne durumda olduğu ayn bir mesele. Muhakkak olan nokta, şehirleşme vetiresinin yanı başında önce basım (Matbaacılık), sonra «basın» (gazete, dergi), daha sonra risale ve kitap basımı faaliyetlerinin ortaya çıkmasıdır.

Kogu’aun Erzurum’u ile Batının Sakarya’sı krmmiyot yününden ayni gazetecilik varlığı arzediyor. -1lu durum karşısında Sakarya iç n ileri sürülen düşünce Erzurum İçin do mevcuttur.

Esasın anmV biz «Gazete »ayw«nda azalma, hi/ti bir gazeteye İnme» diye formulieoebik*-nCi olan bu mütaleoyı dört kadar öeee Errur-.tnı l’.rl\ersiles’nde \TrJljiLnh ve neşredilırnaı’) bir konferanVta beyaı etml*. Sakarya \e» ini ile de t^krarLımişt.k. Aradan geçe» devre ejıus üda başka vJâjnrüer İçin de ayni durum ve dileğin mevcut o’-dufcu, hat’4 di r^ln bazı gcfc tlerde gerçekleştiği uörtıln»u»tur.

Bundan on yd kadar öaee Erzurum gazetec’lrH arasımla da beliren bu nevi birletmenin bir fi ün gerçekleşeceğine inanmamak için bir sebep yoktur. BHkl de köklü bir ^birleşme, v-ı-ş’a İçtimai ve Ikt’aadl meselelerini çevreye ve devlet merkezine iletmek, eski dev let merkez’nin — İstanbul’un — gl.t kçe llcaılk^ea, rodüntrflc-yıı \ 0 U|»lla!Utlryi, bu anda D)f«lfU alı lakı c!a sUrüro hıntı yüzünden In^kaU^uı jaıeUdll Kİn rroMbıJctı kurtarmak ka>p«lu di^ek, tııc.selâ Koaya”yı >alnı/ bira tanıyacaktır.

Gerçekten alüolıbr araauHİa umumi Ur halini a’an «Gazete sa>ı%iBda azalma, ııatti bir tek REifUye inme» formülü bir Razete haberi le ROce Kenya’da ele alınıyor tatbik de ediliyor : Konya’da ne^redJen «Yeni Konya», fSdalı». «î}Wıir roe^lasa* ve «Yeni Meram» m*-zetebrl         kirliği yaparak. İlk bölge KaxeU»i!ni kurmuşlar, kü^clıane dahil, modern jçazetocJ-îlK*n her türlü tekaik vaaıtalaruu temin etmeler. cVfBı Konya» adiyle trk euftrdf birle^nır,lirdir <S). Bu UCaından Enarum’ua Rpcçriı nünada ^hirle>me-ü. )-alwı vttyot olarak de*:i« a) m /.mumla d~ £ ****<‘> d o£t*Jaa te-^rkkUl rt- uıo buyuk. 19, banlarına göre 21 vkll)TtUa kurulu bar do^u’nua aoayal ve Iktlaadi m en faa feri adına «eski \r yeni devlet merkrzlrrmln gazeteleri içi a de Ikt.baUar kaynağı olacak tok bir büyük cnxete*nin hasretini duymaktadır.

(1)Bk. « Yı.lık>. CSozetccIlIk Knsfctö»a OcrgUl.1050. -S. 1 — 2. Bu ara^tannalıuı Krzunun’da yaymlii*nan «Hür Söx> ramImİ lktlbaa etmişti. Bu ürudı Knturuın AutUrk üniversitesince yayınlanan bir rlvüc*d*1 ^ RöıHJlcbillr. Krturum Yazma vc Basma üx«r]er Sergini. 1*6£. S. i — 16. Keza. Türkiye MuaUimîcr Biriı# onpam «Ullffl* nn 1%S yjLnd.ıkı l>*r Mkyı^uıcUt da tarafımızdan yazılmış Wr tcdklk yazana vardır. Bnvar-ı gju-kiye. cumhuılycU lukip cd«*n >ıUarda adını Erzurum’a Ç^virm 9 l*c dc. önceki tazelenin bir devamı olduifcunu unuinuınu?. uU«*y«t bundan on yıl Ozıce.Mne kadar devam rtmüj ve kapanmıştır. Bu j«-no vilâyet — Üniversite l^blrilftl |!e bu gazetenin c*kl «Knv.ır-ı klye> .idi üe aeflrcdlleceftl maha 11 mnth«uıtça Haber ver lm#kt«dir.

(2) Bk. Adapazarı’nın çehlrlc^nıejd, lî>C7,ne«rty»U — No. 1. SI. 60.

(3) Bk. «Cumhuriyet» : 2lXL 1066. Haberde *u UmftnUtyKi not görülüyor: < Yeni Konya», büyük şehir

*ax» Ulcrt r.bl bOyük boy re altı aahfe halinde yayınlanmaya boflıraiftır. Bu mUnaacbetle d On ıub^h %*-»te idarehaneaiade î*3r tGrm yapt’mtyt r. TOrende. Basın lAn Kurumu MOdtlrU üaboKatt-n ik’-ck. Turtam ra Tanıtma Pakanlıiı U Uajtn MUdUrU Gülük m Samancı da haar bjlunmu«!ur. tik konuşmayı gazetenin vıbp-lerüalen Rıdvan BüUrfll yapım* <Ua Anadolu taamının kurtuluş tavadır» d»*m ftlr. 8. 8cek dc *i*ç bir l|ln’n Önemini trflltmk, bütün Arado’u gazetelerine Çftfn- da bulunmuş. br!e*n*ye diret e t mİ*, re toplantıyı «u ybzttl* ba£tan:ıjtır : «iınılr, Hum ve Adana tayınından acara Kocya gazeteleri de Itfade aık^ıp kVdık’nn dar çemberi yırtarak bttl/ce kanı kervanına kanyvbll- m’.«’enllr. Bu kervar.a krti*makta K*elk enler. Mutlaka yok olup gitmeye mahkumdurlar. ÇdnkJ gaacte olarak hiçbir şey rccmlyenlere. I ân.hay re^nl l An rerttemea.»